Book Now

Ostatnie wpisy:

Małomice - barokowy kościół oraz park krajobrazowy

Małomice (niem. Mallmitz) – to miasto w województwie lubuskim w powiecie żagańskim. Położone nad rzeką Bóbr, na skraju Borów Dolnośląskich, w południowej części województwa. Jest siedzibą gminy dla miasta Małomice

Romantyczny spacer w Henrykowie

Na wschód od Chich, po wyjechaniu ze Szprotawy na ulicę Henrykowską ciągnącą się nad rzeką Szprotawą w kierunku wsi Henryków, już po 10 km możemy podziwiać pałac wraz z zabudowaniami

Janowiec

Janowiec (do 1945 roku Johnsdorf), wieś w gminie Małomice. Dopiero wizyta w tej małej miejscowości i podróż po okolicy pozwala zrozumieć specyficzną sytuację, ale i rolę tej wsi. Teoretycznie Janowiec,

10 marca 2023

Małomice - barokowy kościół oraz park krajobrazowy

Małomice (niem. Mallmitz) – to miasto w województwie lubuskim w powiecie żagańskim. Położone nad rzeką Bóbr, na skraju Borów Dolnośląskich, w południowej części województwa. Jest siedzibą gminy dla miasta Małomice i sołectw: Bobrzany, Chichy, Janowiec, Lubiechów, Śliwnik, Żelisław.

Z Małomic do Chich, Bobrzan, Janowca jest około 6 km.

Do granicy z Niemcami ok. 60 km a do granicy z Czechami ok. 80 km.

Prawa miejsce miejscowość uzyskała w 1969 roku.

Najstarsza nazwa Małomic (Małynicz) została wymieniona w hołdzie lennym złożonym w 1329 roku przez księcia żagańskiego Henryka IV królowi czeskiemu we Wrocławiu. Pod koniec lat 30. XVI w. Małomice stały się własnością feudała – śląsko-łużyckiego – Fabiana von Schöneich’a. On to prawdopodobnie w 1572 roku nadał Małomicom ograniczone prawa miejskie. Rozwój Małomic znacznie przyśpieszyło przyznanie im statusu osady targowej. Schöneich zezwolił na zawiązanie cechów rzemieślniczych mających prawo powoływania swych przedstawicieli do rady miejskiej. Rozwinęły się wówczas kowalstwo i garncarstwo – podwaliny późniejszego rozwoju przemysłu metalurgicznego i ceramicznego.

W 1766 roku właścicielem Małomic został ród von Dohnów, z którym są związane początki hutnictwa w miasteczku. Huta w Małomicach powstała ok. roku 1800. Z tego roku pochodzi bowiem pierwszy rysunek techniczny przedstawiający elewację i przekroje budynku huty. Piece hutnicze pracowały tu już w 1801 r. Fabian von Dohna manufakturę żelaza nazwał „Marienhütte” (huta „Maria”) na cześć swojej żony Marii Amalii. Huta, dzięki zamówieniom cesarskiej armii, rozrosła się do kluczowego w tej branży na Śląsku zakładu przemysłowego. Wiąże się z nią tragiczna w skutkach historia z okresu wojen napoleońskich. Ówczesny właściciel Małomic, Fabian von Dohna, kazał wytopić, w tajemnicy przed Francuzami, znaczną ilość kul armatnich dla armii pruskiej. Kiedy sprawa wyszła na jaw, komando francuskie spaliło w odwet wspaniały, górujący nad miastem, barokowy pałac von Dohnów. Pałac odbudowany w połowie stulecia, został zniszczony w czasie ostatniej wojny. W XIX w. nastąpiło ożywienie życia gospodarczego. W Małomicach rozwijał się przemysł metalurgiczny opierający się o miejscowe zasoby rudy darniowej. Od powstania aż do upadku Rzeszy Niemieckiej przemysł nastawiony był wyłącznie na produkcję zbrojeniową. W 1898 roku uruchomiono fabrykę naczyń, dziś POLMETAL Fabryka Wyrobów Blaszanych S.A.

W czasie I wojny światowej Małomice były z dala od walk. Uczestniczyły w nich poprzez swoją produkcję zbrojeniową. Po zakończeniu wojny huta została zamknięta na parę lat, ponownie uruchomiona w celu produkcji samolotów po dojściu Hitlera do władzy. W latach międzywojennych Małomice rozbudowano w części zachodniej. W latach 1928-1929 wybudowano kościół katolicki i kino. Przed wybuchem II wojny światowej oddano do użytku stadion sportowy z basenem. Od września 1944 do stycznia 1945 r. w Małomicach istniał obóz jeńców przywiezionych tu z powstańczej Warszawy. 14 lutego 1945 r. Małomice zostały zajęte w wyniku działań wojennych przez 13 Armię Frontu Ukraińskiego. W miejscowości utworzono polską administrację, która wysiedliła jej dotychczasowych mieszkańców do Niemiec. Jako polską nazwę przyjęto formę Małomice – od zniemczonej Mallmitz. W 1959 roku Małomice uzyskały status osiedla, by po dziesięciu latach otrzymać prawa miejskie.

Zabytki:

kościół barokowy zbudowany w 1732 roku jako zbór ewangelicki z fundacji ówczesnych właścicieli dóbr małomickich. Nieużytkowany po II wojnie światowej uległ częściowej dewastacji. Po przejęciu przez Kościół Polskokatolicki został wyremontowany w latach 1982-1984 i stał się siedzibą nowo utworzonej parafii pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Jest to barokowa budowla, murowana z cegły, założona na rzucie ośmiokąta z pięcioboczną absydą od zachodu i kolistą klatką schodową, częściowo wtopioną w mur północno-zachodniej ściany. Wnętrze jest nakryte kopułą z latarnią. Elewacje rozczłonkowane pilastrami oraz hemisferycznymi niszami. Dach mansardowy z ośmioboczną latarnią, zwieńczoną baniastym hełmem. Wewnątrz zachowało się kilka kamiennych płyt nagrobnych, m.in. gotycka z 1414 roku oraz szereg renesansowych z drugiej połowy XVI wieku z płaskorzeźbami przedstawiającymi postacie rycerzy z rodu Kotwiczów i Miliczów.

park krajobrazowy – dworski założony został na zlecenie potomka Fabiana von Dohna-Schlodien (1802-1871). Jego projektantem był Eduard Petzold, który od 1872 roku, pracował nad projektem parku, a następnie nadzorował jego wykonanie. Park położony jest w północnej części miejscowości

willa, ul. Kościuszki 39, z 1920 roku

Zabytki, które już nie istnieją:

pałac, nie istnieje, wybudowany został pod koniec XVII wieku. Wzorowany był na rezydencji Lubkowiców w Żaganiu. Pałac zniszczony został w czasie ostatniej wojny.

ogród regularny, barokowy z pewnością założony został przy wspomnianym powyżej pałacu. Jego istnienie potwierdzają dzisiaj głównie przekazy ikonograficzne.

dawny folwark zlokalizowany przy dzisiejszej ulicy Tadeusza Kościuszki. Na jego terenie znajdują się dwa budynki gospodarcze z początku XIX wieku. Są to długie budowle parterowe, nakryte dachami naczółkowymi.

Wybitne postacie

Gielczewsky Friedrich (ur. 17 stycznia 1768 r. w Iławie Małej) – fabrykant oraz wynalazca, syn producenta papieru Salomona Gielczewskyego, właściciela tut. fabryki papieru położonej na wyspie, którą kupił od hrabiego Redern z Małomic. Od 1791 roku właściciel tej fabryki. Projektował i prowadził doświadczenia ze sterowanym balonem powietrznym.
Malanowski Franciszek – podoficer WP, KOP i AK, powstaniec warszawski,
Philler Otto – nauczyciel z Małomic, autor kroniki miejskiej
Georg Steller – ur. w Chichach, meteorolog, historyk, autor wielu cennych publikacji regionalnych, współpracował m.in. z dr. Felixem Matuszkiewiczem ze Szprotawy
Gerhard Hauschild – nauczyciel z Lubiechowa, autor lokalnych opracowań popularnonaukowych

Zmierzając do Małomic z Bobrzan przed miastem wita pięknie meandrująca rzeka Bóbr.

W 2008 roku na jubileusz 40-lecia nadania praw miejskich Małomicom ukazała się pierwsza polskojęzyczna monografia tej miejscowości autorstwa Macieja Boryny, młodego historyka i regionalisty.

Atrakcyjność miasta podniosło uporządkowanie i rewitalizacja zalewu w sąsiedztwie pozostałości po parku dworskim.

Samo miasto sprawia wrażenie pustego – ogromne przestrzenie nie wypełnione budowlami. Gość odnosi wrażenie, że to miasto nie ma duszy.

Z historii miasta

W Internecie w wielu publikacjach można znaleźć wiele tekstów przyczynkowych do historii miasta. Są one najczęściej autorstwa pana Macieja Boryny lub Dariusz Chajewski.

Pochodzą z łam Gazety Lubuskiej, Borów Dolnośląskich, Radia Zachód czy Regiopedii.

Przytoczymy tu kilka ciekawostek z historii miejscowości.

Wydobycie ochry w okolicy Małomic

Znany niemiecki koncern przemysłowy I.G. Farben prowadził prace wydobywcze w okolicy Małomic. To zupełnie zapomniany wątek z dziejów tego regionu. Na pewne informacje można natknąć się w kronice wsi Lubiechów (gmina Małomice) wydanej w 1985 roku przez Waltera Kunze.

Pochodzący z Lubiechowa W.Kunze napisał, iż we wsi odkryto i wydobywano ochrę. Eksploatowano złoża znajdujące się na obszarze łąk na południowy-wschód od osady. Odkryto również jej pokłady na zachód od Lubiechowa – w kierunku na Pruszków, ale te były zbyt małe. Ochra występowała bezpośrednio pod darnią, a żyła była gruba na 40-50 cm. Rolnik Paul Laugsch wraz z synami Herbertem i Ottonem przejęli wydobycie na rzecz zakładów Farbwerke Bayer Leverkusen. Rolnikom musiało się to opłacać, w przeciwnym razie nie zgodziliby się na degradację gruntów. Według Kunzego opróżnione wyrobisko ponownie przykrywano darnią. Surowiec składowano na placu magazynowym dworca kolejowego w Małomicach (do 1945 roku jako Mallmitz). W celu umożliwienia wywozu urobku z wyrobisk na grząskich łąkach wyłożono drogi z drewnianych bali.

Ale najciekawsza jest elektryczna kolejka, tzw. Farbebahn (z niem. „kolejka farby”) biegnąca przez las po nasypie w kierunku małomickiego dworca. Ochra z Borów Dolnośląskich jest żelazista i występuje dzięki rodzimym pokładom rudy darniowej żelaza. Jej obecność zauważamy często np. w borowych rudawo zabarwionych potokach, jak choćby w potoku o nazwie Ruda. W przemyśle stosowana jest do produkcji barwników, farb, lakierów i w wyrobach kosmetycznych.

Źródło: Maciej Boryna: Jak I.G. Farben ochrę z borów wywoziła

Pałac w Małomicach na pocz. XX wieku.

Niedawno pojawiła się propozycja, by odkopać zamkowe fundamenty i urządzić na ich bazie muzeum pod chmurką. Pomysł dobry, a jego realizacja nie jest droga. Podobne placówki cieszą się dużym zainteresowaniem. Do dawnych piwnic i lochów schodzi się po specjalnie zbudowanych schodach, a przed wpadnięciem do odkrywki chronią solidne poręcze okalające teren wykopalisk. Całość wieńczą tablice informacyjne oraz ławy i stoły odpoczynkowe. Atrakcja dla turystów, promocja dla gminy, a dla szkół ścieżka edukacji regionalnej. Dzięki takim wykopaliskom bez wątpienia będzie można pozyskać cenne pamiątki dla ogołoconych z zabytków Małomic i zdobyć nowe bezcenne informacje o dziejach okolicy. Przecież to tuż obok, w Szprotawie Chrobry posiadał graniczny fort, w którym gościł cesarza rzymskiego Ottona III, co dowodzi istnienia starego szlaku komunikacyjnego. To właśnie w okolicy Małomic znajdują się słabo poznane stanowiska archeologiczne z okresu wpływów rzymskich i najstarsze w regionie stanowiska metalurgii żelaza.

Przez rzetelność należy jeszcze wspomnieć o najdłuższym zabytku archeologicznym w Polsce, tj. o intrygujących Wałach Śląskich, których odcinek przebiega przez teren tejże borowej gminy.

Mała, spokojna, niepozorna mieścina, a skrywa tak wiele i jeszcze nikt nie rozebrał jej dziejów na czynniki pierwsze.

Boryna „Małomice na rubieży Borów Dolnośląskich”, 2008.

O książkę należy pytać bezpośrednio u burmistrza Małomic.

Pozostałości intrygujących platform, mających służyć przechowywaniu amunicji.

Niemało jest w Polsce miejsc, w których pozostaje coś do odkrycia, ale prym pod tym względem w zgodnych opiniach wiedzie Dolny Śląsk. A to dlatego, że tu przerwano naturalny łańcuch historii, dokonano „podmiany” mieszkańców niszcząc przy tym wiele dowodów przeszłości, skazując przez to wiele wątków na leżakowanie w otchłani zapomnienia i tajemnic. Cegiełkę do całości dołożyły okoliczności II wojny światowej, z którą wiązały się wojskowe sekrety oraz nagłe i nie dające się z tego powodu zarejestrować wydarzenia.

Napisano dotąd o wielu miejscowościach, niewyjaśnionych epizodach, zaginionych dobrach etc. Tym razem zajrzymy do Małomic.

Tę niewielką cichą mieścinę odnajdujemy wciśniętą w północną rubież Borów Dolnośląskich. Administracyjnie leży w województwie Lubuskim, na jego południowej granicy. Od późnego średniowiecza przechodziła tędy granica pomiędzy Księstwem Głogowskim a Żagańskim, a życie osady skupiało się wokół stojącego nad Bobrem zamku i młyna. Okolica Małomic słynęła z bogatych złóż rudy darniowej żelaza oraz przerabiających ją hamerni. To ostatni właściciel miejscowości hrabia zu Dohna przekazał ogrom swoich włości leśnych na utworzenie słynnego poligonu wojskowego Neuhammer (Świętoszów).

Boryna „Małomice na rubieży Borów Dolnośląskich”, 2008.

Małomice, wyroby blaszane

Dynamiczny rozwój miejscowości w 2. połowie XIX wieku był ściśle związany z przemysłem. Metalurgia żelaza nie była jednak dominująca. W roku 1884 były pracownik huty Dominik Zauritz położył kamień węgielny pod dzisiejszą fabrykę wyrobów blaszanych i cynkownię. Zauritz dokupił następnie działkę przy ulicy Kolejowej, od murarza ze Szprotawy. Wraz ze znajomym blacharzem produkował początkowo balie do prania. Zakład szybko rozbudowano i poszerzono asortyment o przeróżne wyroby blaszane i emaliowane.

W roku 1898 inżynier Józef Flieger, pracujący dotychczas w hucie, założył międzynarodowe zakłady metalowe. Flieger miał doświadczenie w produkcji sprzętu mleczarskiego i był właścicielem wielu patentów. W roku 1910 zakład przejmuje Jerzy Sinndermann. Do palety produkcji dochodzi wtedy emaliowany sprzęt dla gospodarstw domowych. Wyroby sprzedawano także za granicę. Wyposażony w najlepsze urządzenia i posiadający renomę zakład zaliczał się do znaczących w branży na terenie Niemiec. Przy pełnym zatrudnieniu przedsiębiorstwo liczyło 450 pracowników i robotników.

W roku 1925 Siegismund i Staub, oboje wcześniej pracowali w hucie, na gruncie przy ulicy Kolejowej założyli odlewnię żelaza.

Literatura: Maciej Boryna „Małomice na rubieży Borów Dolnośląskich” 2008 (ISBN 978-83-61315-04-09)

Browar i młyn w Małomicach

Na miejscu huty „Maria” w Małomicach stały wcześniej młyn zbożowy i browar. W dniu 20 września1693 roku cesarz Leopold I udzielił hrabiemu Henrykowi von Reder prawo warzenia piwa w swoich wsiach Małomice, Lubiechów i Janowiec. Wytwarzane tu piwo musiało być bardzo dobre, ponieważ cieszyło się uznaniem smakoszy także w Szprotawie. Nasz lokalny pisarz i dramaturg Heinrich Laube wspomina w swoim dziele zatytułowanym „Schatten-Wilhelm” wieś Małomice, której nadał nazwę „Stromau”. Napisał, że „…milę od miasta Szprotawa leżała posiadłość Stromau. Był tam też stary zamek, huta żelaza i słynny browar”.

Z browarem, który jako taki zaprzestał działalności około roku 1875, była związana pewna gospoda. Znajdowała się ona z lewej strony naprzeciw młyna, przed mostem zakładowym. Jej dzierżawca o nazwisku Blaschke zbudował przed browarem przy kanale szklany pawilon (w parku), w którym małomiczanie oddawali się delektowaniu szlachetnego trunku. Do roku 1911 młyn był ciągle jeszcze czynny.

Huta i młyn posiadały śluzy regulujące stany wody i moc roboczą zakładowych maszyn. Ponieważ młyn był pierwszy, zdarzało się, że przy niskich stanach wody huta pozostawała bez energii. Poza tym młyn przeszkadzał w rozbudowie huty, więc wykupiono go od hrabiego i rozebrano.

Literatura: Maciej Boryna „Małomice na rubieży Borów Dolnośląskich” 2008 (ISBN 978-83-61315-04-09)

Powierzchowne spojrzenie na miasteczko nie pozwala zobaczyć wszystkich atrakcji, które pan Maciej Boryna opisał w „Raporcie o stanie turystyki w gminie Małomice” w 2007 roku.

Małomice, zabytki i obiekty oraz miejsca o znaczeniu kulturowym (miasto):